Author: abat

* З.Т. Көкшеева

Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар және

инжиниринг университет Ақтау қ, Қазақстан

E-mail: zaini.koksheyeva@yu.edu.kz

М.Қ. БАПАЕВА

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті

Алматы, Қазақстан

E-mail: bapaeva.m@qyzpu.edu.kz

*Корреспондент авторы: zaini.koksheyeva@yu.edu.kz

Аңдатпа. Жоғары мектеп бітірушілері болашақ жұмысы үшін қажетті кәсіби білім мен дағдылардан басқа әртүрлі кедергілерді еңсеруге және өз мақсаттарына жетуге, өмірлік күрделі қиындықтарға төтеп беруге қабілетті болуы тиіс. Сондықтан, кейбір маңызды қажеттіліктердің қанағаттандырылмауынан, жетістікке жету жолындағы кедергілерге ұшырауынан сәтсіздіктен туындайтын  психикалық күй – фрустрацияға  әкелетін   әртекті фрустраторлардың (кедергілер, тосқауылдар, тұлғаның сыртқы және ішкі болуы мүмкін проблемалар) анықталуы маңызды. Фрустрациялар адамның мінез-құлқы мен болмысына, іс-әрекетінің құрылымына жағымсыз ықпал етіп, деструктивті көріністері арқылы адамның өмір сүру сапасына, іс-әрекетінің табысты болуына, оның ішінде оқу іс-әрекетіне теріс әсер етуі әбден мүмкін.

Тұлға дамуының әр жас кезеңінде фрустрацияның әртекті көрініс беруі З. Фрейд, А. Фрейд, К. Хорни еңбектерінде анықталған. Жалпыға бірдей білім беретін мектептің оқу үдерісінде фрустрация мәселесіне арналған Г.Ф. Заремба, Е.П. Ильин, Н.Д. Левитов, М.В. Оршанская,  Плотникова, Н.В. Тарабариновтың, ал студенттердің экзистенциялы фрустрациясы жайында  Г.В. Акопов, Н.Л. Ю.Е. Кукина, Быковалардың еңбектерінде қарастырылады.

Аталмыш зерттеулердің нәтижелері мен өніміділігін ескере келе, студенттердің оқу әрекеті барысында фрустрация күйін кешіруі оның деструктивті ықпалын жою және төмендету түрінде еңсеруі, ары қарай да зерттеу мен ұғынуды талап ететінін мойындауымыз керек.

Бұл мақалада, біз студенттерде болатын фрустрация күйін тудыратын себептерді анықтау мақсатында фрустрация ұғымын, оның түрлері мен ерекшеліктерін зерттеген ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасай келе және қиындықтарды еңсеру амалдарына арналған зерттеулерге тоқталамыз. Сондай-ақ, мақалада психологиялық қолдау феномені талданады. Соның ішінде  көмек, қолдау, психикалық бұзылулардың алдын-алу әрекеттері, фрустрацияның алдын-алу, оқу процесінде жағымсыз реакциялар тудыратын фрустраторлардың ықпалына жол бермеу әсерін реттеу, болдырмау, студенттер жеңілген қиындықтарды еңсерілмейтін кедергі ретінде қабылдамауы үшін, олардың қиындықтар туралы дұрыс идеяны қалыптастыру мәселесі егжей-тегжейлі талданады.

Сонымен қатар, фрустрацияны жеңуде студенттерге психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетуде, тәжірибеде қолданылған   тиімді диагностикалық әдістерді  қарастыра келе, тиімді кеңестер мен ұсыныстар береміз.

Кілт сөздер: студенттер,  фрустрация, фрустратор, психологиялық қолдау, әлеуметтік фрустрация;

DOI 10.56525/GBMF1758

*З.Т. КӨКШЕЕВА
Ш. Есенов атындағы Каспий
технологиялар және
инжиниринг университет
Ақтау қ, Қазақстан,
E-mail: zaini.koksheyeva@yu.edu.kz

Аңдатпа. Мақалада осы проблеманы зерттеуге үлес қосқан ғалым-педагогтардың еңбектері, зерттеу жұмыстары зерделеніп, тұжырымдар жасалды, жалпыға бірдей білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына мамандықты дұрыс таңдауда кәсіптік бағдар беру жұмыстарының түрлері мен оларға болашақ мамандығын анықтауға бағыт-бағдар берудің мазмұны, негізгі бағыттары мен түрлері баяндалды. Мамандыққа бағдар беру жұмысында әр баланың өзіндік психологиялық ерекшеліктерін анықтап, барлық жұмысқа қажетті мінез-құлық, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тиімділігі ашып көрсетілді. Кәсіби бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану, психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен қолдануды негіздейді. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік жоспарлары мен кәсіптік бағдарларының қалыптасу мазмұны айқындалып, кәсіпкерлік қызметті дамытудың маңыздылығы туралы қорытындылар жасалды.
Сондай-ақ, білім беру мекемелерінде оқушыларға мамандықты дұрыс таңдауда кәсіптік бағдар беру жұмыстарының түрлері: кәсіптік ақыл-кеңес беру, кәсіптік ағарту, оқушылардың жеке басын зерттеу т.б. бағыттары бойынша нақты баяндалады. Сонымен қатар, кәсіби бағдарға байланысты мамандық түрін анықтау мәселесі бойынша жүргізілген зерттеу жұмысындағы әдістемелер мен олардың қорытынды нәтижелері, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Кілт сөздер: жоғары сынып оқушылары, кәсіп, кәсіптік бағдар, кәсіптік кеңес беру, мамандық таңдау, жоғары оқу орны.

DOI 10.56525/AMUT2647

Ш.А. СМАМУТОВА

Қарақалпақ мемлекеттiк университетi Нөкіс қ., Өзбекстан.

 Е-mail: allayar_2001@mail.ru

Андатпа. Мақалада тарихи жақтан тамырлас, бертiн келе белгiлi аймактары қатар қоныстанып, көршiлес отырған қазақ-қарақалпақ халқының  тарихи, әдеби, мәдени байланыстарынна жалпы шолу жасалады. Сондай-ақ, ақын-жазушылар шығармашылығында екi халықтың тарихи тамырластығы, туыстығы көрiнiс тауып отыратындығы, соның айқын мысалы ретiнде мемлекеттiк қайраткер, ақын К.Салықов поэзиясындағы Қарақалпақстан тақырыбына барлау жасайды.

Ақын жырларындағы гуманистiк идеялар, оптимистiк сезiмдер сыйлаушы жырлары талданып, ақын поэзиясының бiр қыры айқындалады.

Кілт сөздер: Әдеби, тарихи байланыстар, қазақ және қарақалпақ әдебиетi, К.Салықов поэзиясы, Қарақалпақстан тақырыбы, гуманистiк идеялар

DOI 10.56525/QEJY1543

 Қамарова Н.С.

 Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті,

Ақтау қ., Қазақстан

Аңдатпа. Бұл мақалада түркменнің классик ақыны Матымқұлы поэзиясының ерекшеліктері айтылады. Мақтымқұлы поэзиясы мен Абайдың, Мағжанның өлеңдеріндегі ой мен образдар салыстырылады. Көптеген тілдерге аударылған Мақтымқұлы жырлары – ауыз әдебиетінен нәр алып, халық даналығымен сабақтасқан жаңа сипаттағы, мәні зор поэзия. Мақтымқұлының мұрасымен көршілес жатқан қазақ елі де бұрыннан таныс екені белгілі. Ертеректе ел арасында ауызша таралып келген Мақтымқұлы жырлары кеңестік кезеңде жеке жинақтар болып жарияланды. Мақалада Мақтымқұлы шығармаларын Ғ.Орманов, Ғ.Қайырбеков, Д. Қанатбаев, С. Нұржан сияқты белгілі ақындардың тәржімалағаны айтылып, ақынның қазақша аудармаларындағы өмір, адамгершілік туралы, отандық, азаматтық рухтағы жырлары талданады. Ақынның философияға толы өлеңдері халық арасында нақылға айналып, терме болып ауыздан ауызға таралып келе жатқаны да Мақтымқұлы мұрасының құндылығын айқындай түспек.

Кілт сөздер: Түркмен әдебиеті, Мақтымқұлы Пырағы, өміршең жырлар, Мақтымқұлы мен Абай, Мақтымқұлы мен Мағжан, Мақтымқұлы жырларының аудармасы.

DOI 10.56525/AOAY7614

*С.С. САТАЕВА

 М. Е. СИДАҒАЛИЕВ

 Ф.Ж. АХМЕТОВА

 «Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан

аграрлық-техникалық университеті» Орал, Қазақстан

*Коресспондент авторы: sataeva_safura@mail.ru

Аңдатпа. Әлеуметтік-экономикалық талаптардың қарқынды өсуі және климаттың өзгеруі су ресурстарының сапасына үлкен қысым жасады. Болашақта тұщы су тапшылығының алдын алу және қазіргі суға деген сұранысты қанағаттандыру үшін ағынды суларды қайта пайдалану және қайта өңдеу ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Осы уақытқа дейін ағынды сулардан бейорганикалық және органикалық токсиндерді жою үшін көптеген технологиялар қолданылды. Өкінішке орай, суды тазартудың заманауи технологиялары көптеген дамушы елдер үшін әлі де қаржылық жағынан қол жетімді емес, яғни су құрамындағы токсиндерді шығаруын қиындатады. Сонымен қатар, қатты тұрмыстық қалдықтардың әсерінен қоршаған ортаға уыттылықтың жоғарылауы да алаңдаушылықтың негізгі себебі болып табылады. Осы мәселелермен күресу мақсатында ағынды суларды тазарту үшін ауылшаруашылық қалдықтарынан тиімді, экологиялық таза және арзан биосорбент жасау бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары күшейтілді. Нәтижесінде ауыр металдарды/металлоидтар мен бояғыштарды жою үшін жергілікті және аймақтық қол жетімді ауылшаруашылық қалдықтарын анықтауға баса назар аударылды. Мақала ағынды суларды ауыл шаруашылығы қалдықтарынан тазартудың көп салалы тәсілін қарастыруға бағытталған және биосорбция негіздері және оған қатысатын механизм туралы жан-жақты талқылау енгізілген. Сонымен қатар сорбенттердің тиімділігін арттыру стратегиялары талқыланып, ауылшаруашылық қалдықтарынан алынған түрлі биосорбенттердің қазіргі кездегі дамуы және оларды әр түрлі әдістермен токсиндерді бейтараптындыру үшін қолдану әрі қарай зерттеуге негіз қалау үшін қайта қаралады. Өнеркәсіптік және коммуналдық ағынды суларды тазарту үшін ауылшаруашылық қалдықтарының биосорбенттерін пайдалану қазіргі уақытта ағынды суларды қатты қалдықтарды өңдеу арқылы ластануды азайтатын шешім болып табылады. Қосымша зерттеулер мен жетістіктер қажет болғанымен, ауылшаруашылық қалдықтарына негізделген жоғары тиімді биосорбент ретінде белсендірілген көмірді өндіру тұрақты экономика мен тиімді инженерлік тәжірибенің талаптарына жауап бере отырып, перспективалы экологиялық таза технологиялық шешім болып табылады.

Кіл󠀁т сөз󠀁дер: ауыл шаруашылығы қалдықтары, ағынды суларды тазарту, адсорбция, биосорбция, жасыл сорбенттер.

DOI 10.56525/MTZD8751

Ибраева Мәншүк, Озтүрк Мехмет

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті Ақтау қ., Қазақстан

Мугла Сыткы Кочман университеті, Мугла, Түркия

Аңдатпа. Дәрілік өсімдіктер әртүрлі дәрілік заттарды жасауға қажетті ресурстармен қамтамасыз ету арқылы медицинада басты рөл атқарады. Мыңдаған жылдар бойы адамзат көптеген ауруларды, соның ішінде ауыр және қатерлі түрлерін емдеу үшін шөптік дәрілерді қолданды. Бұл табиғи препараттардың бірегей емдік қасиеттері бар, олар көбінесе синтетикалық аналогтарына қарағанда қауіпсіз және тиімдірек.

Дәрілік өсімдіктердің маңыздылығын Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері растауынша, ол алдағы он жылда дәрілік препараттармен қамтамасыз етудің жалпы көлемінде өсімдік тектес дәрілердің үлесі 50%-дан асады деп болжайды. Бұл табиғи емдеу әдістеріне қызығушылықтың артуына және экологиялық және биоқауіпсіздік мәселелеріне назар аударудың артуына байланысты.

Дәрілік өсімдіктердің құрамында алкалоидтар, гликозидтер, эфир майлары және витаминдер сияқты көптеген белсенді заттар бар, олар тиімді емдік агенттерді жасау үшін қолданылады. Мұндай өсімдіктердің мысалдарына иммундық жүйені нығайту үшін қолданылатын эхинацея және антидепрессант қасиеттерімен танымал Сент-Джон сусласы жатады. Қазіргі ғылым дәрілік өсімдіктердің фармакологиялық қасиеттерін белсенді түрде зерттеп, дәстүрлі білім мен заманауи технологияларды біріктіруге тырысуда. Бұл ынтымақтастық тиімділігі жоғары және жанама әсерлері аз жаңа препараттарды жасауға ықпал етеді. Нәтижесінде, шөптік препараттарды қолдану медицина мамандары арасында да, сау және қауіпсіз ем іздейтін пациенттер арасында да танымал бола түсуде.

Жабайы тимьян немесе тимьян деп те белгілі Thymus serpyllum L. тұқымдас өсімдіктің химиялық құрамы бай, бұл оны ғылыми зерттеудің құнды нысаны етеді. Lamiaceae тұқымдасына жататын бұл көпжылдық шөп Еуропа мен Азияда кең таралған және өзінің емдік қасиеттерімен танымал.

Thymus serpyllum химиялық құрамына көптеген биоактивті компоненттер кіреді, олардың арасында эфир майлары, флавоноидтар, фенолды қосылыстар және терпендер ерекше назар аударады. Тимьян эфир майының құрамында антисептикалық, бактерияға қарсы және қабынуға қарсы қасиеттері бар тимол, карвакрол, цимен және γ-терпинен сияқты маңызды компоненттер бар. Тимол мен карвакрол әсіресе күшті бактерияға қарсы әсерлері үшін бағаланады, бұл өсімдікті медицинада және фармацевтикада қолдануға мүмкіндік береді.

Кілт сөздер: Thymus serpyllum L., Lamiaceae тұқымдасы, биоактивті заттар, эфир майлары, флавоноидтар, аминқышқылдары, май қышқылдары, бактерияға қарсы қасиеттер, қабынуға қарсы қасиеттер, ылғал, күлділік, азо-сұйықтық хроматографиясы (GLC)

DOI 10.56525/ALET1432

МЕТИН ЕКИЧИ

Эге университеті, Измир, Түркия

e-mail: mekici@yahoo.com

Ж.О.АРТЫҚБАЕВ

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан.

 Е-mail: socantropology@mail.ru

^*Б.И.НҰРДӘУЛЕТОВА

Есенов университеті, Ақтау, Қазақстан.

  Е-mail:  nurdauletova@mail.ru

 

Аңдатпа. Сонау жоғарғы палеолит дәуірінде пайда болып, қазіргі заманға келіп кеткен жартастағы суреттер мен жазу-сызулар – бір жағынан, оларды салған адам баласының рухани жан-дүниесін көрсететін «ашық аспан астындағы галерея» болса, ал екінші жағынан, өткен дәуірлер мен қоғамдар тарихы  үшін теңдессіз дерек көздерінің бірі болып табылады. Себебі таңбалы тастар біздің ата-бабаларымыздың күнделікті тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығы мен кәсібіне, діни наным-сенімдері мен әдет- ғұрыптарына, дүниетанымына, қоршаған ортамен қарым қатынасы мен рулық-тектілік идентификациясына және тағы да басқа іс-әрекеттеріне байланысты мағлұматтар береді.

Қазақтың даласы осындай мағлұматтарға толы таңбалы тастардың жиынтық орындарының көптігі бойынша Еуразия континентінде алдыңғы орындардың бірін алады. Маңғыстау петроглифтерінде ең көп кездесетін бейнелердің бірі – таңба және ұқсас бейнелер.

Мақалада Маңғыстау мен Үстіртте кездесетін таңбалар жиынтығы, петроглифтер мен символдық бейнелер, олардың танымдық мәні, таңбалық қызметі талданады.

Түйін сөздер: Таңба, символдық бейнелер, петроглифтер, Маңғыстау, пиктография, қабіртастар.

https://doi.org/10.56525/KRQO1326

А.И.КОЙШИНА

Yessenov University, Актау, Қазақстан

Email: akmaral.koishina@yu.edu.kz

С.М.НАУРЫЗКУЛОВА

¹M. Kh. Dulaty Taraz Regional University, Taраз, Қазақстан

Email: Simbat_3@mail.ru

А.Н.БОРАНБАЕВА

Yessenov University, Актау, Қазақстан

Email: assiya.boranbayeva@yu.edu.kz

Б.Н.КОЙЛЫБАЕВ

Email: Nomad_bk@bk.ru

Университет Массачусетс, АҚШ

Автор-корреспондент: Simbat_3@mail.ru

Аңдатпа.: Мұнай өндіру кезінде шикі мұнайдың жоғары тұтқырлығы өндіріс жылдамдығына кері әсер етіп, елеулі мәселелер тудырады. Көптеген зерттеулер әртүрлі шикі мұнай сорттарының қасиеттерін және оларды өндіру технологияларын бағалауға бағытталған. Жоғары тұтқырлықтың негізгі себептері – қатты бөлшектердің болуы, ауыр фракциялардың жоғары концентрациясы, сондай-ақ #8220;майдағы су#8221; типіндегі эмульсиялардың түзілуі. Бұл мақаладаауыр фракциялардың жоғары концентрациясы бар мұнайдың тұтқырлығын төмендетуге бағытталған механизмдер,эмульсиялардың түзілу және тұрақсыздану механизмдері, сондай-ақ тұтқырлықты төмендету әдістері  қарастырылады.

Түйін сөздер:Мұнай, тұтқырлық, эмульсия, ауыр мұнай, су, еріткіштер, асфальтендер.

https://doi.org/10.56525/CJAU7934

¹Зәкенова Әмина, ²Нұршаханова Ләззат Кульжановна

¹ «КМГ Инжиниринг» ЖШС Атырау филиалы, Атырау қ, Қазақстан

² Есенов университеті, Ақтау қ, Қазақстан

Андатпа. Мұнай мен газдың өнімді қабаттардан ығыстыру дәрежесін, мұнай беруді немесе мұнай алу коэффициентін болжау үшін қазіргі уақытта геологиялық-гидродинамикалық үш өлшемді цифрлық модельдер (геологиялық-технологиялық модельдер) кеңінен қолданылады.

Осы модельдердің негізінде көмірсутектердің геологиялық және алынатын қорларын бағалау жүзеге асырылады, өнімді қабаттарды алдын-ала барлау мен дамытудың оңтайлы стратегиясы негізделеді. Осындай тұрақты жұмыс істейтін геологиялық-технологиялық модельдерді құру және қолдану мұнай және газ-мұнай кен орындарын жобалау, басқару және игеруді бақылау сапасын арттырудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады.

Қабаттың макробіртексіздігінің негізгі көрсеткіштері құмдылық, бөлшектену, қабаттың үзілуі болып табылады. Қабаттың үзілуі қабаттың сынуына да, оны өткізбейтін жыныстармен алмастыруға да байланысты болуы мүмкін.

Қабаттың үзілуінің салдары-геометриялық өлшемдері бойынша әр түрлі құм денелерінің (линзалардың) бүйірлерінде де, көлденеңінен де болуы, олардың ішінде сұйықтықтардың қозғалысы мүмкін. Қабаттың макробіртексіздігінің әсері қабаттың әсер ету коэффициентіне үлкен әсер етеді. Мұны бастапқы кезеңде де, кейінгі кезеңдерде де дамуды жобалау кезінде ескеру қажет.

Жұмыста мұнай өндіру процесінде техникалық және технологиялық шешімдерді негіздеу құралы ретінде модельдеу және көмірсутектердің геологиялық және алынатын қорларын есептеу, қабаттардың өнімділігін болжау және оларды игеру мониторингі міндеттері үшін мұнай және газ кен орындарының цифрлық геологиялық модельдерін құру кезінде литологиялық макробіртексіздікті есепке алу мүмкіндіктері келтірілген.

Түйін сөздер: кен орны, игеру, мұнай мен газды алу, тиімділік, модельдеу, көрсеткіштер, біртексіздік.

https://doi.org/10.56525/IMDD5485

Қуанғали Асылтас¹, Аккенжеева Анар¹, Бусурманова Аккенже¹

 Есенов университеті, Актау, Қазақстан

Викторс Харитоновс²

Рига техникалық университеті, Рига қаласы, Латвия

Аңдатпа. Қазіргі уақытта әлемде, қайта өңдеуге ұмтылғандықтан, көптеген жол органдары қайта өңделген пластикті жолдарда пайдалануды қарастыруда. Бұл жұмыста қалдықтардан қайта өңделген пластиктермен битумның модификациясы ұсынылған. Қазақстан жолдары үшін битум модификациясы ең қолайлы және танымал тәсілдердің бірі болып саналады. Бұл зерттеу жұмысы қайта өңделген пластмассаларға ерекше назар аудара отырып, пластикалық қалдықтарды битум модификаторы ретінде пайдалану туралы мәліметтерді және оларды битум өнімділігі мен жолдардың беріктігін жақсарту үшін қалай пайдалануға болатынын сипаттайды. Модификацияланған битумның негізгі физика-механикалық сипаттамалары әдеттегі сынақтардан, иненің енуі мен икемділіктен, жұмсару температурасынан және Фраас бойынша сынғыштық температурасынан анықталды.

Түйін сөздер: тұрмыстық полимер қалдықтары; мұнай битумы; модификация; физикалық және механикалық сипаттамалары.

https://doi.org/10.56525/NVLS6037