Author: abat

РЫСБЕРГЕН Қ.Қ.

А. Байтұрсынұлы атындағы

Тіл білімі институты

E-mail: kyzdarkhan13@gmail.com

nbsp;

Аңдатпа. Ономастикадағы, нақтырақ айтсақ, топонимикадағы бірнеше ғылыми бағыттың деректері мен әдіс-тәсілдерін қолдану зерттеуді жаңа сапалық деңгейге көтеріп, жаңаша ғылыми нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Уақыт өте келе ономастика саласы өзіндік лингвистикалық әдістері қалыптасқан дербес пән ретінде орнықты. Ономастика пәнаралық, кешенді сипатына байланысты бастапқы кезде әлемдік   лингвистиканың маргиналды, шеткерілеу саласы ретінде қабылданып келген болатын. Алайда ХХ ғ. 70-80 жылдары әлемдік, орыс, қазақ тіл білімінде ономастика саласы маргиналдық жағдайдан арылып, «үлкен, құрлықтық» лингвистиканың өзегіне қарай ойыса бастады. Себебі Кеңестік Одақ тұсындағы орыс және ұлттық ономастиканың эмпирикалық, ғылыми-теориялық базасы кеңейіп, толығып, жүйелік-өзіндік зерттеу әдіс-тәсілдері жетілген, толыққанды іргелі дербес лингвистикалық пән ретінде танылып қалыптасты.

Осы мақалада топонимдерді зерттеудің әлемдік әдіс-тәсілдері көрсетіліп, салыстырмалы талдау жасалады. Қазақ ономастикасындағы зерттеулердің дәстүрлі және заманауи технологияға негізделген түрлеріне сипаттама беріледі.

Түйінді сөздер: ономастика, онтологиялық, топоним, Маңғыстау топонимдері, топоареал, топонимдік ақпарат, топонимдік код.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы – Астана: «ІС–Сервис» ЖШС, 2006. – Т. 1. – 400 б.
2. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: «Ан Арыс», 2007. – 312 б.
3. Хайдеггер М. Основы феноменологии. – СПб., 2001. – 442 с.
4. Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – М.: Наука, 1988. – 216 с.
5. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. – Астана: Фолиант, 2008. – 728 б.
6. Уфимцева А.А. Лексическая номинация (первичная нейтральная) // Языковая номинация. Виды наименований. – М.: Наука, 1977. – С. 10– 43.
7. Языковая номинация. Общие вопросы. – М.: Наука., 1977. Т.1. – 359 с.
8. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М.: Языки русской культуры, 1999. – 896 с.
9. Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Изд–во «Советская энциклопедия», 1990. – 612 с.
10. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 261 с.
11. Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.
12. Молчанова О.Т. Структурные типы тюркских топонимов Горного Алтая. – Саратов, 1982. – 272 с.

ӘОЖ 808.1

ХҒТАР 16.01.07

DOI 10.56525/ZTGM3793

АРТЫҚБАЕВ Ж.О.

Л.Н.Гумилев атындағы

Еуразия ұлттық университеті

Астана, Қазақстан

E-mail: socantropology@mail.ru

 

Аңдатпа. Iс жүзінде жергілікті қазақтар  Ой мен Қыр деп атайтын Маңғыстау мен Үстірт аумағындағы ескерткіштердің өзіндік  сакралдық мәні бар. Олардың басым көпшілігі көне дәуірден жеткен үйіктер мен сынтастар, ортағасырлық некропольдар мен жерасты мешіттер, XV-XX ғасырларда осы аймақты мекендеген халықтардың сәулет ескерткіштері (құлпытас, қойтас, сағанатамдар және т.б.) болып келеді.

Маңғыстау өңірінің тас дәуіріндегі көне  тарихын ортағасырлармен жалғап тұрған ескерткіштердің бірі – түбектің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан Қаңға баба ескерткіші. Қаңға баба кешені мен осы атаудың этимологиясы бойынша зерттеулер бұл кешеннің қола дәуірінен (бұдан әрі ариан-тұрандық деген атауды қатар қолданамыз) бері белгілі  екендігін көрсетеді. Біз Қаңға баба кешенін сипаттау арқылы   Маңғыстау тарихының тұтас бір кезеңін, яғни қола дәуірі және одан кейінгі күрделі кезеңді қарастыруға болады деген пікірдеміз.

Осы мақалада  Маңғыстау облысы Қаңға баба қорымындағы көне ескерткіштер, олардың сакралды сипаты, Қаңға атауының тарихи этимологиясы туралы сөз болады. Қаңға баба жерлеу кешеніндегі көне ескерткіштерді зерттеудің тарихи, этнографиялық, этногенездік мәніне ғылыми талдау жасалады.

Түйінді сөздер: Қаңға баба, ариан, тұран, Авеста, оғыз, қыпшақ, адай, сакралды, сақ дәуірі.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Авеста. Избранные гимны. Из Видевдата. Пер. с авестийского И.Стеблин –Каменский. М.,1993;
2. Мифологический словарь. Гл.ред. Е.М.Мелетинский. М.,1991, с.257
3. «Маңғыстаудың сакралды мәтіндерінің концептуалды кеңістігі». 2020 жылғы қараша желтоқсан айлары
4. Артықбаев Ж.О. Казахское историческое сказание о Толыбай сыншы, родоначальнике племени канжыгалы (канглы, хангаласов)//Сибирский сборник. Вып.3. Курган, 2015. с.4-15.
5. Массон М. Е. Загадочное городище Канка. Из результатов работ 29 отряда ТПЭ. //

СОНАТ, Ташкент, 1934, №4, с.115 .

6. Массон М. Е. Ахангеран. Археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. С. 106-110
7. Филанович М. И. Ташкент. Зарождение и развитие города и городской культуры. Т., 1983, с.156.
8. Шаниязов Ш. К. Об исторической топонимике Ташкента. // ОНУ, №7, 1983. С. 36 37
9. Ю.Ф. Буряков Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса.

Ташкент: «Фан», 1982. 212 с.

ӘОЖ 808.1

ХҒТАР 16.01.07

DOI 10.56525/QPOR5632

НҰРДӘУЛЕТОВА Б.И.

Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар

және инжиниринг университеті,

Ақтау, Қазақстан

E-mail: nurdauletova@mail.ru

METIN EKİCİ

Ege University

Izmir, Turkey

E-mail: mekiei@yuhoo.com

*Корреспондент авторы:

nurdauletova@mail.ru

 

Аңдатпа. Бағзы замандардан бері жалғасып келе жатқан ежелгі түркілік жыршылық дәстүрдің жалпы өркениеттанымдық және ұлттанымдық табиғатын айқындауда «Қырымның қырық батыры» жыр тізбегінің алатын орны, маңызы ерекше.

Жыр тізбегі Повольже, Солтүстік Кавказ, Батыс Сібір түркілері арасында, сондай-ақ, Қазақстанның, Қарақалпақстанның территориясында ауызша жырланып келген. Бірақ тұтас күйінде емес, жекеленген жырлары түрліше нұсқаларда сақталған. Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда жыр тізбегінің барынша толық сақталған отаны – Маңғыстау өңірі. Себебі бұл аймақта «Қырымның қырық батырын» насихаттайтын арнайы жыршылық мектеп қалыптасқан, мектеп өкілдері арқылы жыр мәтіні ұстаздан шәкіртке ғасырлар бойы үзілмей жалғасып отырған.

Осы мақалада «Қырымның қырық батыры» жырлар цикліндегі топономастикалық атаулар, олардың Маңғыстау тарихына қатысы жөнінде зерттеу нәтижелері баяндалады. Жыр мәтініндегі топономастикалық атаулар жырдағы оқиғалардың нақты болған жерін көрсетеді және жырдың сюжетіне негіз болған тарихи оқиғалар туралы дерек береді.

Кілт сөздер. Қырымның қырық батыры, Мұрын жырау, эпикалық дастан, эпостану, топономастикалық атаулар, Серікбол Қондыбай, ноғайлы.

ӘДЕБИЕТТЕР

nbsp;

1. Nurdauletova B.I., Rezhepovish, B.S., Zhanat, S., Nurzhanova, A.S Mythopoeticisms in the

2. epic poem maulimniyaz-edige
   Mitopoeticismas en el poema épico maulimniyaz-edige «Оpcion journal» Ano 36 Especial № 26, страницы 751-765, 2020; https://produccioncientificaluz.org/index.php/opcion/article/view/31742

1. Бердібаев Р. Эпостанудың әдістемелік мәселелері/ Қазақ фольклорының тарихилығы.А.: Ғылым, 1993. – 328 б.
2. Асанов Ж. Едіге: аңыздар мен жырлар. Алматы: Орхон, 2008. – 308 б.
3. Қондыбай Серікбол Cерікбол Қондыбай. Мұрын жырау мұралары. Алматы: Арыс, 2010. 380 б.

6. Серікбол Қондыбай зерттеулеріндегі #8220;Қырымның қырық батыры#8221; жырлар циклі
7. Еуразия гуманитарлық институтының Хабаршысы № 1/2023. – 102-112.
8. Бабалар сөзі. Жүз томдық. 46-том Редакциясын басқарған C.Қасқабасов М., Астана:

Фолиант, 2008. -512

1. Бабалар сөзі. Жүз томдық. 40-том Редакциясын басқарған С.Қасқабасов М., Астана:

Фолиант, 2006. -488

1. Әнес Сарай. Ноғайлы. Алматы: Арыс, 2009. -480
2. Трепавлов В.В.  История Ногайской Орды. М.: Издательская фирма «Восточная

литература» РАН, 2002.

12. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D3

1. Олжас Сүлейменов. Азия. Аударған С.Ақатаев. Алматы: Жазушы, 1992. – 295 б.

14. Nurdauletova B.I., Aimukhambet, Z., Saparbaikyzy, S., Kamarova, N., #038; Tolegenuly, B.
15. The effect of traditional and online learning approaches on the survival and transmission of the oral culture, students#8217; attitude and national values. International Journal of Education in Mathematics, Science, and Technology (IJEMST), № 11 (1), 133-155, 2023

ӘОЖ 808.1

ХҒТАР 16.01.07

DOI 10.56525/XQGP8503

ҚАБЫЛОВ Ә.Д.

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар

және инжиниринг университеті,

Ақтау, Қазақстан

Е-mail:adilet.kabylov@yu.edu.kz

ЖАЙЛАУОВ Б.С.

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар

және инжиниринг университеті,

Ақтау, Қазақстан

Е-mail: baktybay.zhailovov@yu.edu.kz

*Корреспондент авторы: adilet.kabylov@yu.edu.kz

Аңдатпа. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың әдеби-шығармашылық мұрасы ауқымды және жан-жақты тақырыптарды қамтиды. Түрлі жанрдағы әдеби-көркем шығармалармен қатар, жазушы публицистикалық, танымдық-зерттеу еңбектерімен де халқымыздың рухани дамуы жолында еңбек етті.  Соның ішінде қазақ халқының тарихы мен тілі, рухани болмысы мен салт-дәстүрі, мәдениеті мен көрнекті тұлғалары туралы ой-пікірлері көптеген мақалаларында, сөйлеген сөздерінде көрініс тапты. Еліміздің тәуелсіздік алуына тікелей куәгер болып, оның заңнамалық негізін жасақтауға атсалысып, жазушылық қызметпен қатар қайраткерлігімен де зор үлес қосты. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесін алуына белсене араласып, оның дамуының проблемалары туралы көптеген мақалалар жазды. Қоғам мен тіл дамуының арғы-бергі тарихын зерделеп, бодандықтан бостандыққа шыққан халықтардың ана тілінің тағдыры үшін күресінің тарихынан сабақ ұсына отырып, қазақ тілінің қызмет аясын кеңейту, ана тілінде білім беру бағытында құнды ойлар айтты. Жазушының еліміздің тәуелсіздік алу кезеңіндегі көптеген сөйлеген сөздерінде, «Ана тілімізді ұқыпты пайдаланып, келешек ұрпаққа кемелдендіре жеткізу – абыройлы іс», «Біздің тіліміз – ең басты байлығымыз», «Тіл туралы ойлану – бәрі туралы ойлау», «Ұлттық руханиятымыздың өзегі – тіл» т.б. мақалалары мен сұхбаттарында тіл мәселелерін кеңінен көтеріп, салиқалы ойларын ортаға салып отырды. Жазушының тәуелсіздік пен тіл мәселесін тереңнен қозғап, жан-жақты толғаған еңбегі – «Тіл және тәуелсіздік» атты тарихи-танымдық зерттеуі. Ол мақала-эссе түрінде 2006 жылы «Егемен Қазақстан» газетінің бірнеше санында жарияланып, 2007 жылы Астана қаласындағы «Ер-Дәулет» баспасынан жарық көрген осы аттас кітапқа жеке тарау болып енген. Бұл өте дер кезінде жазылған және қоғамдағы күрделі тіл мәселесіне байыптылықпен қарап, салиқалықпен ой айтқан, мемлекеттік тіл мәселесінің маңызын ашып берген еңбек болды. Сол кездегі мемлекет басшысының тіл жөніндегі сұхбатынан кейін жазылған бұл еңбек «Қазақстан болашағы – қазақ тілінде» деген қағиданың мән-маңызын ашып, қоғам өміріндегі тілдің маңызы, оның ұлттық мемлекет құру мен қоғамды топтастырудағы орны туралы сонау ерте заманнан бергі тарихтан тартып, адамдар қауымы, қоғам, мемлекет, отарлық пен бодандық, бостандық пен тәуелсіздік секілді тірек ұғымдардың аясында Тәуелсіздіктің баяндығы үшін тіл дамуының маңызын түрлі дерек-қисындармен дәлелдейді. Мақала осы еңбектің мән-маңызын ашуға арналған.

Кілт сөздер: тіл, қоғам, тарих, тәуелсіздік, отарлау саясаты, бодандық, өркениет, тұрақты даму.

ӘДЕБИЕТТЕР

[1]. Құрманбайұлы Ш. Толғаулы тіл. / Ш.Құрманбайұлы. – Астана, 2014. – 372 б.

[2]. Шоқай М. Таңдамалы. І том./ М.Шоқай. – Алматы. Қайнар, 1998. – 512 б.

[3]. Абдрахманов С. Абыз Әбіш. Әбіш Кекілбаевтың ойшылдығы туралы толғаныстар. / С.Абдырахманов. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2019. – 560 б.

[4]. Әбіш Кекілбаев. Энциклопедия. І том. Шығармашылығы. / Алматы: Арыс, 2018. – 800 б.

[5]. Байтұрсынов А. Ақ жол. / А.Байтұрсынов. – Алматы, 1991. – 208 б.

[6]. Кекілбаев Ә. Тіл және Тәуелсіздік // Кекілбаев Ә. Сыр десте. І том. Замана дидары. Көсемсөздер. / Ә.Кекілбаев. – Алматы: Нұрлы әлем, 2009. – 488 б.

[7]. Остраумов Н.К. Личные воспоминания. / Н.К.Остроумов. – Ташкент, 1891.

[8]. Бәкір Ә. Тіл тұғыры. / Ә.Бәкір. – Алматы, 2017. – 176 б.

[9]. Аймұхамбет Ж., Мырзахметов А., Әлімбаев А. / Ж.Аймұхамбет т.б.. Әдебиет теориясы. Оқулық. – Астана, 2023. – 304 б.

[10]. Мұқанов Ж. Жүз күндік жалғыздық. / Ж.Мұқанов. – Астана. Ақ Жайық, 2016. – 120 б.

[11]. Тер-Минасова С.Г. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. / С.Г.Минасова. – Алматы: «ҰАБ» ҚҚ. 2018. – 340 б.

ӘОЖ 82-7

ХҒТАР 17.07.41

DOI 10.56525/KWAZ7542